Diolch i waith caled Staff y Llyfrgell, mae casgliad Gwas Gregynog bellach ar FINDit.
Darllenwch sut y gwnaethant ddod â’r casgliad i’r amlwg.
Mae casgliad Gwasg Gregynog bellach ar FINDit.
Oherwydd oedran a gwerth yr eitemau, dim ond trwy drefniant ymlaen llaw gyda gwasanaethau llyfrgell y gellir cyrchu’r casgliad hwn. I weld yr adnoddau ar y campws, dylai myfyrwyr a staff e-bostio staff y llyfrgell ar librarysupport@southwales.ac.uk
Roedd Margaret a Gwendoline Davies yn chwiorydd a dyngarwyr cyfoethog. Fe brynon nhw Neuadd Gregynog – stad fawr wedi’i swatio yng nghefn gwlad Powys ger y Drenewydd – yn 1920 i ddathlu a hyrwyddo celf, crefft a cherddoriaeth i’r Cymry. Sefydlwyd y wasg argraffu ym 1922.
© Llun gan Gregynog: Y chwiorydd Davies | Gregynog
Un o’r teitlau Gregynog hynaf sydd gennym yw “Caneuon Ceiriog” – casgliad o gerddi ar ôl marwolaeth gan y bardd Cymreig uchel ei barch, John Ceiriog Hughes (yn y llun) ac wedi’u dewis gan John Lloyd-Jones. Wedi’u cyhoeddi ym 1925, mae’r darluniau torlun pren gan Robert Ashwin Maynard a Horace Walter Bray drwy’r llyfr yn nodweddiadol o arddull argraffu gynharach Gregynog.
Rhwng 1923 a 1939, roedd Gwasg Gregynog yn cyhoeddi un neu ddau o argraffiadau cyfyngedig y flwyddyn gan ddefnyddio argraffwyr llythrenwasg traddodiadol, torlun pren a phapur o ansawdd uchel wedi’i wneud â llaw. Cyhoeddwyd y llyfrau yn Gymraeg, Saesneg neu yn y ddwy iaith. Roeddent yn gymysgedd o gerddi, rhyddiaith a chwedlau Beiblaidd.
Dyma un o ffefrynnau staff Llyfrgell PDC: Y llyfr Cymraeg “Clych Atgof” gan Owen M. Edwards sydd wedi’i ddylunio a’r rwymo’n hardd. Fe’i cyhoeddwyd yn 1933 fel hunangofiant darluniadol yn manylu ar lefydd ac amseroedd Cymreig o arwyddocâd personol.
Yn Cylch Atgof – pennod ‘Ysgol y Llan’, mae Edwards yn adrodd atgofion plentyndod cynnar hapus. Mae’n cofio ei gyfarfyddiadau cyntaf yn y bryniau ger ei gartref gyda’i dad, gan ddysgu ac adnabod y fflora a’r ffawna, sgipio dros greigiau a thrwy nentydd a darganfod mannau nythu adar. Mae’n peintio darlun byw o ddysgu a thyfu yn yr awyr agored cyn dechrau yn yr ysgol draddodiadol, sy’n cael ei ddarlunio yn narlun torlun pren gan William MacCance.
Dros ddau ddegawd, roedd llyfrau a gyhoeddwyd gan Gwasg Gregynog yn adlewyrchu arddull newidiol y gwasgwyr a’r darlunwyr a oedd yn gweithio yno.
Darluniwyd y dudalen deitl hon ar gyfer “Visions of a Sleeping Bard” gan Blair Hughes-Stanton, teitl Cymraeg a Saesneg a gyhoeddwyd yn 1940.
Rhoddodd Gregynog y gorau i argraffu yn fuan ar ôl dechrau’r Ail Ryfel Byd pan gafodd y rhan fwyaf o’r gweithlu a oedd yn bennaf yn wrywaidd eu galw i ymladd.
Bu farw Gwendoline yn 1951 ac yn 1960, rhoddodd Margaret Gregynog i Brifysgol Cymru. Arhosodd yno fel tenant nes iddi farw yn 1963.
Yn 1965, daeth yr hen Gwasg Gregynog i ben. Prynodd Prifysgol Cymru y wasg argraffu a’i hailenwi yn Gwasg Gregynog. Ailddechreuodd y cynhyrchu yn 1976 pan cafodd Laboratories of the Spirit, casgliad o gerddi ysbrydol gan R.S. Thomas, eu cyhoeddi.
Dros y blynyddoedd, rhoddwyd llawer o’n teitlau Gregynog i ni gan ddarlithwyr ac academyddion.
Rhoddodd Miss Phyllis Morris – athrawes Hanes Gymraeg ei hiaith – Lamentations of Jeremiah i Goleg Hyfforddi’r Barri yn 1949. Bu’n dysgu ers 11 mlynedd pan roddodd y llyfr dan arweiniad Ellen Evans, y brifathrawes a’r arweinydd aruthrol a gafodd gryn dipyn o effaith ar wreiddio’r Gymraeg mewn ysgolion ledled Cymru.
Yn y 1930au, cododd Ellen Evans ddigon o arian i adeiladu capel ar gyfer darllen a myfyrio. Roedd yn cael ei adnabod fel “yr Ystafell Dawel” – Yr Hedd-dŷ. Roedd yn gartref i gasgliad gwerthfawr o lyfrau a argraffwyd yn Gregynog lle roedd ffrind Ellen, Dor Herbert Jones, a oedd yn ymwelydd achlysurol â’r coleg, yn byw*
Mae sawl sticer yn llyfrau Gregynog a roddwyd yn PDC yn darlunio’r adeilad rhestredig hwn sy’n dal i fodoli yn y Barri heddiw. Mae’r ffotograff du a gwyn hwn - a dynnwyd rywbryd yn y 1980au neu’r 1990au, yn dangos y capel drws nesaf i hen golegau polytechnig Cymru (yr unodd Coleg Hyfforddiant Morgannwg ag ef yn y 1970au).
Bu Alice Ethel Philpott (1885–1970) yn gweithio’n agos gydag Ellen Evans drwy gydol ei gyrfa yng Ngholeg Hyfforddi Morgannwg.
Yn enedigol o Finchley, roedd Alice yn byw yn Llandaf erbyn 1901 yn ddisgybl yn Ysgol Howell’s. Yn 1905, graddiodd o Brifysgol Caerdydd gyda BA Anrhydedd mewn Hanes. Bu’n gweithio fel athrawes ysgol yn Reading a Bryste nes iddi gael ei recriwtio yn un o ddarlithwyr cyntaf Coleg Hyfforddi Morgannwg yn 1914. Roedd wedi codi o’r rhengoedd yn Is-Brifathro erbyn dechrau’r Ail Ryfel Byd yn 1939.
Trodd yn 60 oed yn 1945, felly roedd y neges yn debygol o nodi ei hymddeoliad ar ddod, gan dalu teyrnged i ‘deng mlynedd ar hugain o waith hapus’.
Llun ©: Archifau Morgannwg, Cyf Cyhoeddwr: ECOLLB/73/7. Cafwyd gan Casgliady Werin Cymru
© Lluniau wedi’u hail-greu gyda chaniatâd caredig Gwasg Gregynog a The Davies Trust
